شكيّات نماز

اقسام شك در نماز(1)

1- شك در اجزاى نماز:

-- شك در انجام جزء

-- شك در صحت جزء

2- شك در ركعات نماز:

-- شكهايى كه نماز را باطل مى كند

-- شكهايى كه نماز را باطل نمى كند

-- شكهايى كه نبايد به آنها اعتنا كرد

3- شك در اصل نماز:

-- شك در انجام نماز

-- شك در صحّت نماز

شك در اجزاى نماز

اگر در انجام جزئى از اجزاى نماز شك كند; يعنى نمى داند آن جزء را به جا آورده است يا نه , اگر جزء بعدى را شروع نكرده است ; يعنى هنوز از محل آن جزء نگذشته است ; بايد آن را بجا آورد. ولى اگر از محل آن گذشته است ; به چنين شكى اعتنا نمى شود و نماز را ادامه مى دهد و صحيح است ; مثلاً اگر پس از سجده قبل از شروع كردن تشهد, شك كند يك سجده به جا آورده يا دو سجده , بايد يك سجدهء ديگر بجا آورد ولى اگر تشهد را شروع كرده باشد, لازم نيست سجدهء ديگرى انجام دهد و نماز صحيح است .(2)

اگر در صحّت جزئى از نماز شك كند; يعنى نمى داند جزئى كه بجا آورده , صحيح انجام شده يا نه , بنا مى گذارد بر صحيح بودن آن و نماز را ادامه مى دهد و صحيح است ; مثلاً در صحّت كلمه ياآيه اى كه خوانده است شك مى كند, به شك خود اعتنا نمى كند.(3)

اگر هنگام رفتن به سجده شك كند كه ركوع كرده يا نه , به شك خود اعتناء نكند.(4)

اگر در حال برخاستن شك كند كه سجده را بجا آورده يا نه بايد برگردد و بجا آورد ولى اگر شك كند تشهد بجا آورده يا نه , به شك خود اعتناء نكند.(5)

شك در ركعات

شكهايى كه نماز را باطل مى كند:

شك در تعداد ركعات نمازهاى دو ركعتى ; مثل نماز صبح و نماز مسافر.

شك در تعداد ركعات نماز مغرب .

شك بين يك و بيشتر از يك .

شك بين دو و بيشتر از آن , پيش از تمام شدن دو سجده .

نداند چند ركعت خوانده است .

به علاوه شك بين <2و 5 ـ <3و 6 ـ <4و 6 نيز نماز را باطل مى كند.(6)

مساءله : اگر يكى از شكهاى باطل كننده براى نمازگزار پيش آيد, نمى تواند نماز را به هم بزند ولى اگر بقدرى فكر كند كه شك پا برجا شود, به هم زدن نماز مانعى ندارد.(7)

شكهايى كه نماز را باطل نمى كند:

اگر در نماز چهار ركعتى يكى از اين شكها براى نمازگزار پيش آمد بايد طبق وظيفه اى كه گفته مى شود عمل كند و نمازش صحيح است .

شك در ركعات نماز چهار ركعتى (8)

شك درحال قيام در ركوع بعداز ركوع در سجده بعدازسجده دوم وظيفه نماز گزار در مواردى كه نمازصحيح است
بين 2 و3 باطل باطل باطل باطل صحيح بنابر سه گذاشته ويك ركعت ديگر مى خواندو پس از سلام , يك ركعت نماز احتياط ايستاده ,يا دو ركعت نشسته مى خواند
بين 2 و4 باطل باطل باطل باطل صحيح بنابر چهار مى گذارد ونماز را تمام مى كند و بعد از نماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده مى خواند.
بين 2 و 3 و4 صحيح صحيح صحيح صحيح صحيح بنابر چهار مى گذارد و نماز را تمام مى كندو بعد از نماز, دو ركعت نماز احتياط ايستاده و دو ركعت نشسته بجا مى آورد
بين 3 و4 صحيح صحيح صحيح صحيح صحيح بنا را بر چهار مى گذارد و نماز را تمام مى كند و بعد از نماز يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته مى خواند
بين 4 و 5 صحيح باطل باطل باطل صحيح اگر در حال قيام شك پيش آمده , بدون ركوع مى نشيند و نماز را تمام مى كند ويك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دوركعت نشسته مى خواند واگر در حالت نشسته پيش آمده است , بنارا بر چهار مى گذارد و نماز را تمام مى كند وبعدازنماز دو سجده سهو بجا مى آورد.

بجز مواردى كه در جدول آمده , موارد ديگرى نيز هست كه كمتر اتفاق مى افتد و حكم آنها از آنچه بيان شد و قواعدى كه خواهد آمد روشن مى شود.

چند قانون كلّى

1- اگر يكى از شكهاى صحيح پيش آيد نبايد نماز را بشكند, بلكه بايد مطابق وظيفه اى كه گفته شد عمل كند و اگر نماز را بر هم بزند, معصيت كرده است .(9)

2- اگر يكى از شكهاى صحيح پيش آيد, بايد مقدارى فكر كند, پس اگر يقين يا گمان به يك طرف پيدا كرد همان طرف را بگيرد و نماز را تمام كند و گرنه به دستورهايى كه گفته شد عمل كند.

3- در شكهاى صحيح بايد بنا را بر بيشتر گذاشت , مگر آنكه يكى از اطراف شك , از چهار گذشته باشد, مثلاً در شك بين 4و 5بنا بر بيشتر گذاشته نمى شود.

4- نماز احتياط, براى رفع كمبود احتمالى نماز است , بنابراين در شك بين 3و 4 كه احتمال كمبود, يك ركعت است , يك ركعت نماز احتياط لازم است ولى در شك بين 2و 4 دو ركعت نماز احتياطلازم است .

5- سجدهء سهو, در موارد احتمال زيادى سهوى است , پس در شك بين 4و 5بعد از سجدهء دوم و شك بين 5و 6در حالت ايستاده , سجده سهو لازم است .

6- در مواردى كه يك ركعت نماز احتياط واجب است مى توان به جاى آن , دو ركعت نشسته خواند.

7- در مواردى كه دو ركعت نماز احتياط واجب است , نمى توان به جاى آن چهار ركعت نشسته خواند.

8- اگر براى نمازگزار در حالت ايستاده , يكى از شكهاى صحيح پيش آيد, بجز شك 3و 4 در بقيه موارد, بايد بدون ركوع بنشيند و پس از نشستن , از هر طرف شك يك عدد كم مى شود; مثلاً در شك بين 4و 5ايستاده , پس از نشستن , به شك 3و 4بر مى گردد و همان وظيفه را بايد انجام دهد.(10)

شكهايى كه نبايد به آنها اعتنا كرد

شك بعد از محل (توضيح آن در <شك در اجزاء> گذشت ).

شك پس از سلام .

شك بعد از وقت نماز.

شك كثيرالشك .

شك امام و ماءموم در نماز جماعت .

شك در نماز مستحبى .(11)

توضيح

شك بعد از سلام

1- اگر پس از سلام نماز شك كند كه نمازش صحيح بوده يا نه ; مثلاً شك كند در ركعت دوم يك سجده به جا آورده يا دو سجده , يا پس از سلام نماز چهار ركعتى شك كند چهار ركعت خوانده يا پنج ركعت , به شك خود اعتنا نمى كند و لازم نيست نماز را دوباره بخواند.(12)

2- اگر پس از سلام شك كند و دو طرف شك باطل باشد; مثل آن كه شك كند نماز چهار ركعتى را سه ركعت خوانده يا پنج ركعت , نمازش باطل است .(13)

شك بعد از وقت

3- اگر بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز خوانده يا نه ; مثلاً در شب شك كند نماز ظهر و عصر را خوانده يا نه , به شك خود اعتنا نمى كند.

4- اگر بعد از گذشتن وقت شك كند نمازى كه خوانده صحيح بوده يا نه , به شك خود اعتنا نمى كند.(14)

شك كثيرالشك

كثيرالشك كسى است كه در يك نماز, سه مرتبه شك كند, يا در سه نماز پشت سر هم , مثلاً نماز صبح , ظهر و عصر شك كند.(15)

وظيفهء كثيرالشك

الف - شك در ركعات نماز:

1- طرف بيشتر شك , نماز را باطل نمى كند; مثلاً در نماز چهار ركعتى شك بين سه و چهار برايش پيش مى آيد: بنا را بر بيشتر مى گذارد.

2- طرف بيشتر شك , نماز را باطل مى كند: بنا را بر كمتر مى گذارد; مثلاً در شك بين چهار و پنج , بنا را بر چهار مى گذارد.

ب ـ شك در اجزاى نماز:

1- انجام آن نماز را باطل نمى كند: بايد بنا بگذارد كه آن را بجا آورده ; مثلاً شك كند يك سجده بجا آورده يا دو سجده : بنا مى گذارد بر انجام دو سجده .

2- انجام آن نماز را باطل مى كند: بايد بنا بگذارد كه آن را انجام نداده ; مثلاً شك كند يك ركوع به جا آورده يا دو تا: بنا مى گذارد بر انجام يك ركوع .(16)

شك امام و ماءموم

در نماز جماعت اگر امام جماعت شك كند ولى ماءموم شك نداشته باشد و مثلاً با گفتن <الله اكبر> امام را مطّلع كند, امام جماعت به شك خود اعتنا نمى كند و همچنين اگر ماءموم شك كند ولى امام جماعت شك نداشته باشد, همانگونه كه امام جماعت , نماز را انجام مى دهد او هم عمل مى كند و صحيح است .(17)

شك در نماز مستحبى (18)

وظيفهء نمازگزار:

1- در ركعات نماز مستحبى شك كند: مانند وظيفه اى كه براى كثيرالشك گفته شد عمل مى كند.

2- در اجزاء نافله شك كند, خواه ركن باشد يا غير ركن :

محل آن نگذشته : بايد آن را بجا آورد.

محل آن گذشته : به شك اعتنا نمى كند.

شك در اصل نماز(19)

شك در انجام نماز

قبل از گذشتن وقت ــ بايد نماز را بخواند.

پس از گذشتن وقت ــ لازم نيست آن نماز را بخواند.

شك در صحّت نماز

ــ اعتنا نمى شود.

مساءله :

كسى كه در انجام نماز كثيرالشك است حكم افراد عادى را دارد ولى وسواسى به شك خود اعتنا نمى كند, هر چند در وقت نماز شك كند.(20)

حكم گمان در نماز

در اصل نماز: حكم شك را دارد.(21)

در ركعات نماز: حكم يقين را دارد.(22)

در اجزاء و افعال نماز: در مواردى كه با وظيفهء شك مخالف است , بنابر احتياط واجب , بايد احتياط كند; مثلاً اگر در حال قيام قبل از رفتن به سجده گمان به انجام ركوع دارد ولى يقين ندارد(23), ركوع رابجا مى آورد و نماز را هم اعاده مى كند.(24)


1- بحث شكيات بجز آنچه از توضيح المسائل مى باشد از تحريرالوسيله , ج 1 ص 198تا 200آورده شده است .
2- همان و توضيح المسائل , م 1168
3- همان .
4- توضيح المسائل , م 1171
5- همان , م 1172
6- توضيح المسائل , م 1165
7- توضيح المسائل , م 1166
8- توضيح المسائل , م 1199و العروْ الوثقى , ج 2 ص 20 م 3
9- توضيح المسائل , م 2000
10- توضيح المسائل , م 1199
11- توضيح المسائل , م 1167
12- توضيح المسائل , م 1179
13- توضيح المسائل , م 1179
14- توضيح المسائل , م 1180و 1181
15- همان , م 1184
16- تحريرالوسيله , ج 1 كتاب الصلاْ, القول فى الشكوك التى لا اعتبار بها, ص 207و توضيح المسائل , م 1185
17- همان .
18- همان , م 1193و 1195
19- تحريرالوسيله , ج 1 كتاب الصلاْ, القول فى الشك , ص 198ـ 206
20- همان , ص 200 م 8
21- همان , ص 198 م 1
22- همان , ص 209 م 1
23- در اين فرض اگر شك مى داشت , به شك خود اعتناء نمى كرد و ركوع بجا نمى آورد, پس وظيفهء شك , ترك ركوع است ولى گمان به انجام ركوع دارد.
24- همان .