با مرگ انسان , مالكيت او نيز زايل مى شود و اموال وى به ديگران مى رسد, اسلام با در نظر گرفتن مصالح فرد و اجتماع , سهم هر يك از بازماندگان ميت را مشخص كرده و به تمام نزاعها و مشكلاتى كه بر تقسيم اموال ميت وجود داشته , خاتمه داده است .
تركهء ميت در مصارف زير به ترتيب مصرف مى شود:
1ـ پرداخت بدهى هايى كه متعلق به عين تركه است ; مانند خمس و زكاتى كه در مال وجود دارد ; يعنى اموالى كه هم اكنون موجود است . متعلق خمس مى باشد ولى پرداخت نشده است .
2ـ تجيز ميت , به مقدار متعارف و در شأن ميت ; مانند كفن , دفن , خريد سدر و كافور, خريدزمين قبر و آنچه مربوط به دفن است مگر آنكه ميت , زنى است شوهر دار كه در اين صورت انيگونه مخارج بر عهدهء شوهر اوست . يا وصيتى در اين مورد داشته باشد.
3ـ ديونى كه بر ذمهء ميت است ; مانند خمس و زكاتى كه بدهكار است , هر چند اموال موجود متعلق خمس نباشد و همچنين بدهكارى به افراد.
4ـ وصيت ميت بر ثلث , مثلا ميت وصيت كرده ثلث مال يا بخشى از آن را به مصرفى برسانند, امام وصيت زيادتر از ثلث با اجزاهء ورثه قابل عمل است .
5ـ آنچه پسر بزرگتر, از پدر ارث مى برد (قرآن , انگشتر, لباس ).
6ـ بقيهء اموال ميت مطابق قانون ارث به ورثهء به ورثهء او مى رسد.(1)
كسانى كه به واسطه خويشاوندى نسبى , از ميت ارث مى برند, به سه گروه (طبقه ) تقسيم مى شوند:
گروه اول : 1ـ پدر و مادر, 2ـ فرزندان
گروه دوم : 1ـ جد و جده , 2ـ برادر و خواهر
گروه سوم : 1ـ عمو و عمه , 2ـ دايى و خاله
با وجود گروه اول , گروه دوم و سوم ارث نمى برند, حتى اگر يك نفر از آنها زنده باشد, و با وجود گروه دوم چيزى به گروه سوم نمى رسد.(2)
زن و شوهر با وجود گروههاى سه گانه از يكديگر ارث مى برند و وجود هيچ يك از اين طبقات , مانع تمام ارث آن دو از يكديگر نيست .
سهام جمع سهم و سهم مقدار مالى است كه وارث از ميت ارث مى برد.
1ـ بالفرض : مقدار سهمى است كه در قرآن به صراحت بيان شده است .
2ـ بالقرابه : سهامى كه در قرآن به صراحت بيان نشده و ادلهء ديگر آن را بيان مى كند.(3)
سهام مفروض در سورهء نساء آمده است و آيات آن بدين شرح است :
يك دوم : آيه 10و 12و 175
يك سوم : آيه 11و 12
يك چهارم : آيه 12
يك ششم : آيه 11و12
يك هشتم : آيه 12
دو سوم : آيه 11و 175
ورثهء ميت از نظر سهمى كه از تركه ميت دارند به پنج دسته تقسيم مى شوند:
1ـ كسى كه بجز سهم بالفرض خود سهم ديگرى از تركه ندارد, كه زوجه ميت مى باشد.
2ـ كسانى كه هميشه سهم بالفرض را دارند و گاهى چيزى هم اضافه مى برند مانند. مادر و شوهر.
3ـ كسانى كه گاهى سهم بالفرض خود را مى برند و گاهى بالقرابه , مثل پدر كه اگر ميت فرزند داشته باشد سهم بالفرض دارد و اگر فرزند نداشته باشد بالقرابه .
4ـ كسانى كه سهم بالفرض ندارند و تنها بالقرابه ارث مى برند ; مانند فرزند, جد, عمو و عمه . 5ـ كسانى كه نه سهم بالفرض دارند و نه بالقرابه , بلكه در صورت نبود وارث تركه ميت به آنها مى رسد, مانند حاكم شرع چون بيان تمام سهام ارث و صاحبان آنها از گنجايش اين كتاب بيرون است , تنها به بيان سهام بالفرض و صاحبان آنها اكتفا مى كنيم و عزيزان و در وقت نياز مى توانند به رساله توضيح المسائل يا ساير كتب فقهى مراجعه فرماييد.
يك دوم : 1ـ شوهر, در صورتى كه ميت فرزند يا فرزندزاده نداشته باشد.
2ـ يك دختر, در صورتى كه ميت فرزند ديگرى كه از او ارث ببرد نداشته باشد.
3ـ يك خواهر پدر و مادرى يا پدرى , در صورتى كه ميت برادر پدر و مادرى يا پدرى نداشته باشد.
يك سوم : 1ـ مادر, هرگاه ميت فرزند يا برادرانى نداشته باشد, يك برادر مانع نيست .
2ـ برادران و خواهران مادرى ميت , در صورتى كه متعدد باشند.
يك چهارم : 1ـ شوهر در صورتى كه ميت , فرزند يا فرزندزاده داشته باشد.
2ـ زن در صورتى كه ميت , فرزند يا فرزندزاده داشته باشد.
يك ششم : 1ـ پدر, در صورتى كه ميت فرزند دارد.
2ـ مادر, هرگاه ميت دو برادر يا چهار خواهر پدر و مادرى داشته باشد يا ميت فرزند دارد.
3ـ برادر يا خواهر مادرى اگر متعدد نباشد.
يك هشتم : زوجه در صورتى كه ميت (شوهر او) فرزند يا فرزندزاده داشته باشد.
دو سوم : 1ـ دو دختر ميت يا بيشتر در صورتى كه ميت پسر نداشته باشد.
2ـ دو خواهر پدرى و مادرى يا بيشت از دو نفر, در صورتى كه برادر پدر و مادرى نداشته باشنه ء.
3 دو خواهر پدرى در صورتى كه برادر پدرى نداشته باشد.(4)
1ـ زن و شوهر در صورتى از يكديگر ارث مى برند كه عقد آنها دائمى باشد.(5)
2ـ اگر زن بميرد, شوهر او از تمام اموال وى ارث مى برد (چه منقول و چه غير منقول ) ولى اگر شوهر بميرد, همسر وى از زمين ارث نمى برد و از ساختمان و درخت و كشتزار نيز فقط از قيمت آن ارث مى برد و از اصل آن ارث نمى برد.(6)
اگر شوهر بميرد: 1ـ ميت فرزند ندارد: يك چهارم به همسر و سه چهارم به ساير ورثه مى رسد.
2ـ ميت فرزند دارد: يك هشتم به همسر و هفت هشتم به ساير ورثه مى رسد.
اگر زن بميرد: 1ـ ميت فرزند ندارد, يك دوم به شوهر و يك دوم به ساير ورثه مى رسد.
2ـ ميت فرزند دارد: يك چهارم به شوهر و سه چهارم به ساير ورثه مى رسد.(7)
كسانى كه به واسطه خويشاوندى نسبى , از ميت ارث مى برند, به سه گروه (طبقه ) تقسيم مى شوند:
گروه اول : 1ـ پدر و مادر, 2ـ فرزندان
گروه دوم : 1ـ جد و جده , 2ـ برادر و خواهر
گروه سوم : 1ـ عمو و عمه , 2ـ دايى و خاله
با وجود گروه اول , گروه دوم و سوم ارث نمى برند, حتى اگر يك نفر از آنها زنده باشد, و با وجود گروه دوم چيزى به گروه سوم نمى رسد.(8)
زن و شوهر با وجود گروههاى سه گانه از يكديگر ارث مى برند و وجود هيچ يك از اين طبقات , مانع تمام ارث آن دو از يكديگر نيست .
سهام جمع سهم و سهم مقدار مالى است كه وارث از ميت ارث مى برد.
1ـ بالفرض : مقدار سهمى است كه در قرآن به صراحت بيان شده است .
2ـ بالقرابه : سهامى كه در قرآن به صراحت بيان نشده و ادلهء ديگر آن را بيان مى كند.(9)
سهام مفروض در سورهء نساء آمده است و آيات آن بدين شرح است :
يك دوم : آيه 10و 12و 175
يك سوم : آيه 11و 12
يك چهارم : آيه 12
يك ششم : آيه 11و12
يك هشتم : آيه 12
دو سوم : آيه 11و 175
ورثهء ميت از نظر سهمى كه از تركه ميت دارند به پنج دسته تقسيم مى شوند:
1ـ كسى كه بجز سهم بالفرض خود سهم ديگرى از تركه ندارد, كه زوجه ميت مى باشد.
2ـ كسانى كه هميشه سهم بالفرض را دارند و گاهى چيزى هم اضافه مى برند مانند. مادر و شوهر.
3ـ كسانى كه گاهى سهم بالفرض خود را مى برند و گاهى بالقرابه , مثل پدر كه اگر ميت فرزند داشته باشد سهم بالفرض دارد و اگر فرزند نداشته باشد بالقرابه .
4ـ كسانى كه سهم بالفرض ندارند و تنها بالقرابه ارث مى برند ; مانند فرزند, جد, عمو و عمه . 5ـ كسانى كه نه سهم بالفرض دارند و نه بالقرابه , بلكه در صورت نبود وارث تركه ميت به آنها مى رسد, مانند حاكم شرع چون بيان تمام سهام ارث و صاحبان آنها از گنجايش اين كتاب بيرون است , تنها به بيان سهام بالفرض و صاحبان آنها اكتفا مى كنيم و عزيزان و در وقت نياز مى توانند به رساله توضيح المسائل يا ساير كتب فقهى مراجعه فرماييد.
يك دوم : 1ـ شوهر, در صورتى كه ميت فرزند يا فرزندزاده نداشته باشد.
2ـ يك دختر, در صورتى كه ميت فرزند ديگرى كه از او ارث ببرد نداشته باشد.
3ـ يك خواهر پدر و مادرى يا پدرى , در صورتى كه ميت برادر پدر و مادرى يا پدرى نداشته باشد.
يك سوم : 1ـ مادر, هرگاه ميت فرزند يا برادرانى نداشته باشد, يك برادر مانع نيست .
2ـ برادران و خواهران مادرى ميت , در صورتى كه متعدد باشند.
يك چهارم : 1ـ شوهر در صورتى كه ميت , فرزند يا فرزندزاده داشته باشد.
2ـ زن در صورتى كه ميت , فرزند يا فرزندزاده داشته باشد.
يك ششم : 1ـ پدر, در صورتى كه ميت فرزند دارد.
2ـ مادر, هرگاه ميت دو برادر يا چهار خواهر پدر و مادرى داشته باشد يا ميت فرزند دارد.
3ـ برادر يا خواهر مادرى اگر متعدد نباشد.
يك هشتم : زوجه در صورتى كه ميت (شوهر او) فرزند يا فرزندزاده داشته باشد.
دو سوم : 1ـ دو دختر ميت يا بيشتر در صورتى كه ميت پسر نداشته باشد.
2ـ دو خواهر پدرى و مادرى يا بيشت از دو نفر, در صورتى كه برادر پدر و مادرى نداشته باشنه ء.
3 دو خواهر پدرى در صورتى كه برادر پدرى نداشته باشد.(10)
1ـ زن و شوهر در صورتى از يكديگر ارث مى برند كه عقد آنها دائمى باشد.(11)
2ـ اگر زن بميرد, شوهر او از تمام اموال وى ارث مى برد (چه منقول و چه غير منقول ) ولى اگر شوهر بميرد, همسر وى از زمين ارث نمى برد و از ساختمان و درخت و كشتزار نيز فقط از قيمت آن ارث مى برد و از اصل آن ارث نمى برد.(12)
اگر شوهر بميرد: 1ـ ميت فرزند ندارد: يك چهارم به همسر و سه چهارم به ساير ورثه مى رسد.
2ـ ميت فرزند دارد: يك هشتم به همسر و هفت هشتم به ساير ورثه مى رسد.
اگر زن بميرد: 1ـ ميت فرزند ندارد, يك دوم به شوهر و يك دوم به ساير ورثه مى رسد.
2ـ ميت فرزند دارد: يك چهارم به شوهر و سه چهارم به ساير ورثه مى رسد.(13)