ارث ومصارف تركهء (اموال ) ميت

با مرگ انسان , مالكيت او نيز زايل مى شود و اموال وى به ديگران مى رسد, اسلام با در نظر گرفتن مصالح فرد و اجتماع , سهم هر يك از بازماندگان ميت را مشخص كرده و به تمام نزاعها و مشكلاتى كه بر تقسيم اموال ميت وجود داشته , خاتمه داده است .

مصارف تركهء (اموال ) ميت

تركهء ميت در مصارف زير به ترتيب مصرف مى شود:

1ـ پرداخت بدهى هايى كه متعلق به عين تركه است ; مانند خمس و زكاتى كه در مال وجود دارد ; يعنى اموالى كه هم اكنون موجود است . متعلق خمس مى باشد ولى پرداخت نشده است .

2ـ تجيز ميت , به مقدار متعارف و در شأن ميت ; مانند كفن , دفن , خريد سدر و كافور, خريدزمين قبر و آنچه مربوط به دفن است مگر آنكه ميت , زنى است شوهر دار كه در اين صورت انيگونه مخارج بر عهدهء شوهر اوست . يا وصيتى در اين مورد داشته باشد.

3ـ ديونى كه بر ذمهء ميت است ; مانند خمس و زكاتى كه بدهكار است , هر چند اموال موجود متعلق خمس نباشد و همچنين بدهكارى به افراد.

4ـ وصيت ميت بر ثلث , مثلا ميت وصيت كرده ثلث مال يا بخشى از آن را به مصرفى برسانند, امام وصيت زيادتر از ثلث با اجزاهء ورثه قابل عمل است .

5ـ آنچه پسر بزرگتر, از پدر ارث مى برد (قرآن , انگشتر, لباس ).

6ـ بقيهء اموال ميت مطابق قانون ارث به ورثهء به ورثهء او مى رسد.(1)

طبقات ارث

كسانى كه به واسطه خويشاوندى نسبى , از ميت ارث مى برند, به سه گروه (طبقه ) تقسيم مى شوند:

گروه اول : 1ـ پدر و مادر, 2ـ فرزندان

گروه دوم : 1ـ جد و جده , 2ـ برادر و خواهر

گروه سوم : 1ـ عمو و عمه , 2ـ دايى و خاله

با وجود گروه اول , گروه دوم و سوم ارث نمى برند, حتى اگر يك نفر از آنها زنده باشد, و با وجود گروه دوم چيزى به گروه سوم نمى رسد.(2)

زن و شوهر با وجود گروههاى سه گانه از يكديگر ارث مى برند و وجود هيچ يك از اين طبقات , مانع تمام ارث آن دو از يكديگر نيست .

سهام ورثه

سهام جمع سهم و سهم مقدار مالى است كه وارث از ميت ارث مى برد.

انواع سهم

1ـ بالفرض : مقدار سهمى است كه در قرآن به صراحت بيان شده است .

2ـ بالقرابه : سهامى كه در قرآن به صراحت بيان نشده و ادلهء ديگر آن را بيان مى كند.(3)

سهام مفروض در سورهء نساء آمده است و آيات آن بدين شرح است :

يك دوم : آيه 10و 12و 175

يك سوم : آيه 11و 12

يك چهارم : آيه 12

يك ششم : آيه 11و12

يك هشتم : آيه 12

دو سوم : آيه 11و 175

اقسام وارث

ورثهء ميت از نظر سهمى كه از تركه ميت دارند به پنج دسته تقسيم مى شوند:

1ـ كسى كه بجز سهم بالفرض خود سهم ديگرى از تركه ندارد, كه زوجه ميت مى باشد.

2ـ كسانى كه هميشه سهم بالفرض را دارند و گاهى چيزى هم اضافه مى برند مانند. مادر و شوهر.

3ـ كسانى كه گاهى سهم بالفرض خود را مى برند و گاهى بالقرابه , مثل پدر كه اگر ميت فرزند داشته باشد سهم بالفرض دارد و اگر فرزند نداشته باشد بالقرابه .

4ـ كسانى كه سهم بالفرض ندارند و تنها بالقرابه ارث مى برند ; مانند فرزند, جد, عمو و عمه . 5ـ كسانى كه نه سهم بالفرض دارند و نه بالقرابه , بلكه در صورت نبود وارث تركه ميت به آنها مى رسد, مانند حاكم شرع چون بيان تمام سهام ارث و صاحبان آنها از گنجايش اين كتاب بيرون است , تنها به بيان سهام بالفرض و صاحبان آنها اكتفا مى كنيم و عزيزان و در وقت نياز مى توانند به رساله توضيح المسائل يا ساير كتب فقهى مراجعه فرماييد.

سهام مفروض و صاحبان آنها

يك دوم : 1ـ شوهر, در صورتى كه ميت فرزند يا فرزندزاده نداشته باشد.

2ـ يك دختر, در صورتى كه ميت فرزند ديگرى كه از او ارث ببرد نداشته باشد.

3ـ يك خواهر پدر و مادرى يا پدرى , در صورتى كه ميت برادر پدر و مادرى يا پدرى نداشته باشد.

يك سوم : 1ـ مادر, هرگاه ميت فرزند يا برادرانى نداشته باشد, يك برادر مانع نيست .

2ـ برادران و خواهران مادرى ميت , در صورتى كه متعدد باشند.

يك چهارم : 1ـ شوهر در صورتى كه ميت , فرزند يا فرزندزاده داشته باشد.

2ـ زن در صورتى كه ميت , فرزند يا فرزندزاده داشته باشد.

يك ششم : 1ـ پدر, در صورتى كه ميت فرزند دارد.

2ـ مادر, هرگاه ميت دو برادر يا چهار خواهر پدر و مادرى داشته باشد يا ميت فرزند دارد.

3ـ برادر يا خواهر مادرى اگر متعدد نباشد.

يك هشتم : زوجه در صورتى كه ميت (شوهر او) فرزند يا فرزندزاده داشته باشد.

دو سوم : 1ـ دو دختر ميت يا بيشتر در صورتى كه ميت پسر نداشته باشد.

2ـ دو خواهر پدرى و مادرى يا بيشت از دو نفر, در صورتى كه برادر پدر و مادرى نداشته باشنه ء.

3 دو خواهر پدرى در صورتى كه برادر پدرى نداشته باشد.(4)

توارث همسران

1ـ زن و شوهر در صورتى از يكديگر ارث مى برند كه عقد آنها دائمى باشد.(5)

2ـ اگر زن بميرد, شوهر او از تمام اموال وى ارث مى برد (چه منقول و چه غير منقول ) ولى اگر شوهر بميرد, همسر وى از زمين ارث نمى برد و از ساختمان و درخت و كشتزار نيز فقط از قيمت آن ارث مى برد و از اصل آن ارث نمى برد.(6)

اگر شوهر بميرد: 1ـ ميت فرزند ندارد: يك چهارم به همسر و سه چهارم به ساير ورثه مى رسد.

2ـ ميت فرزند دارد: يك هشتم به همسر و هفت هشتم به ساير ورثه مى رسد.

اگر زن بميرد: 1ـ ميت فرزند ندارد, يك دوم به شوهر و يك دوم به ساير ورثه مى رسد.

2ـ ميت فرزند دارد: يك چهارم به شوهر و سه چهارم به ساير ورثه مى رسد.(7)

طبقات ارث

كسانى كه به واسطه خويشاوندى نسبى , از ميت ارث مى برند, به سه گروه (طبقه ) تقسيم مى شوند:

گروه اول : 1ـ پدر و مادر, 2ـ فرزندان

گروه دوم : 1ـ جد و جده , 2ـ برادر و خواهر

گروه سوم : 1ـ عمو و عمه , 2ـ دايى و خاله

با وجود گروه اول , گروه دوم و سوم ارث نمى برند, حتى اگر يك نفر از آنها زنده باشد, و با وجود گروه دوم چيزى به گروه سوم نمى رسد.(8)

زن و شوهر با وجود گروههاى سه گانه از يكديگر ارث مى برند و وجود هيچ يك از اين طبقات , مانع تمام ارث آن دو از يكديگر نيست .

سهام ورثه

سهام جمع سهم و سهم مقدار مالى است كه وارث از ميت ارث مى برد.

انواع سهم

1ـ بالفرض : مقدار سهمى است كه در قرآن به صراحت بيان شده است .

2ـ بالقرابه : سهامى كه در قرآن به صراحت بيان نشده و ادلهء ديگر آن را بيان مى كند.(9)

سهام مفروض در سورهء نساء آمده است و آيات آن بدين شرح است :

يك دوم : آيه 10و 12و 175

يك سوم : آيه 11و 12

يك چهارم : آيه 12

يك ششم : آيه 11و12

يك هشتم : آيه 12

دو سوم : آيه 11و 175

اقسام وارث

ورثهء ميت از نظر سهمى كه از تركه ميت دارند به پنج دسته تقسيم مى شوند:

1ـ كسى كه بجز سهم بالفرض خود سهم ديگرى از تركه ندارد, كه زوجه ميت مى باشد.

2ـ كسانى كه هميشه سهم بالفرض را دارند و گاهى چيزى هم اضافه مى برند مانند. مادر و شوهر.

3ـ كسانى كه گاهى سهم بالفرض خود را مى برند و گاهى بالقرابه , مثل پدر كه اگر ميت فرزند داشته باشد سهم بالفرض دارد و اگر فرزند نداشته باشد بالقرابه .

4ـ كسانى كه سهم بالفرض ندارند و تنها بالقرابه ارث مى برند ; مانند فرزند, جد, عمو و عمه . 5ـ كسانى كه نه سهم بالفرض دارند و نه بالقرابه , بلكه در صورت نبود وارث تركه ميت به آنها مى رسد, مانند حاكم شرع چون بيان تمام سهام ارث و صاحبان آنها از گنجايش اين كتاب بيرون است , تنها به بيان سهام بالفرض و صاحبان آنها اكتفا مى كنيم و عزيزان و در وقت نياز مى توانند به رساله توضيح المسائل يا ساير كتب فقهى مراجعه فرماييد.

سهام مفروض و صاحبان آنها

يك دوم : 1ـ شوهر, در صورتى كه ميت فرزند يا فرزندزاده نداشته باشد.

2ـ يك دختر, در صورتى كه ميت فرزند ديگرى كه از او ارث ببرد نداشته باشد.

3ـ يك خواهر پدر و مادرى يا پدرى , در صورتى كه ميت برادر پدر و مادرى يا پدرى نداشته باشد.

يك سوم : 1ـ مادر, هرگاه ميت فرزند يا برادرانى نداشته باشد, يك برادر مانع نيست .

2ـ برادران و خواهران مادرى ميت , در صورتى كه متعدد باشند.

يك چهارم : 1ـ شوهر در صورتى كه ميت , فرزند يا فرزندزاده داشته باشد.

2ـ زن در صورتى كه ميت , فرزند يا فرزندزاده داشته باشد.

يك ششم : 1ـ پدر, در صورتى كه ميت فرزند دارد.

2ـ مادر, هرگاه ميت دو برادر يا چهار خواهر پدر و مادرى داشته باشد يا ميت فرزند دارد.

3ـ برادر يا خواهر مادرى اگر متعدد نباشد.

يك هشتم : زوجه در صورتى كه ميت (شوهر او) فرزند يا فرزندزاده داشته باشد.

دو سوم : 1ـ دو دختر ميت يا بيشتر در صورتى كه ميت پسر نداشته باشد.

2ـ دو خواهر پدرى و مادرى يا بيشت از دو نفر, در صورتى كه برادر پدر و مادرى نداشته باشنه ء.

3 دو خواهر پدرى در صورتى كه برادر پدرى نداشته باشد.(10)

توارث همسران

1ـ زن و شوهر در صورتى از يكديگر ارث مى برند كه عقد آنها دائمى باشد.(11)

2ـ اگر زن بميرد, شوهر او از تمام اموال وى ارث مى برد (چه منقول و چه غير منقول ) ولى اگر شوهر بميرد, همسر وى از زمين ارث نمى برد و از ساختمان و درخت و كشتزار نيز فقط از قيمت آن ارث مى برد و از اصل آن ارث نمى برد.(12)

اگر شوهر بميرد: 1ـ ميت فرزند ندارد: يك چهارم به همسر و سه چهارم به ساير ورثه مى رسد.

2ـ ميت فرزند دارد: يك هشتم به همسر و هفت هشتم به ساير ورثه مى رسد.

اگر زن بميرد: 1ـ ميت فرزند ندارد, يك دوم به شوهر و يك دوم به ساير ورثه مى رسد.

2ـ ميت فرزند دارد: يك چهارم به شوهر و سه چهارم به ساير ورثه مى رسد.(13)


1 - رسالهء ارث , تأليف حاج ملا هاشم خراسانى با حواشى امام خمينى , ص 31به بعد.
2 - تحرير الوسيله , ج 3 كتاب الارث , ص 378
3 - همان , ص 396 م 1 توضيح المسائل , م 273 1ـ تحرير الوسيله , ج 2 ص 373و 374
4 - تحرير الوسيله , ج 1 ص 373 الام الثالث فى السهام .
5 - تحرير الوسيله , ج 2 ص 396 م 2
6 - تحرير الوسيله , ج 2 ص 397 م 5
7 - توضيح المسائل , م 2771و 2770
8 - تحرير الوسيله , ج 3 كتاب الارث , ص 378
9 - همان , ص 396 م 1 توضيح المسائل , م 273 1ـ تحرير الوسيله , ج 2 ص 373و 374
10 - تحرير الوسيله , ج 1 ص 373 الام الثالث فى السهام .
11 - تحرير الوسيله , ج 2 ص 396 م 2
12 - تحرير الوسيله , ج 2 ص 367 م 5
13 - توضيح المسائل , م 2771و 2770